روایات اخلاقى امام على (ع)

بخش مهمى از روایات امام على را احادیث اخلاقى تشکیل مى‏دهد. توصیه‏ هاى ایشان به تقوا و موعظه‏ هاى مؤثر ایشان زبان زد مؤمنان است. خطبه همام که در ضمن آن، حضرت اوصاف متقیان را چنان تشریح مى‏کنند که همام جان از قالب تهى کرد و درگذشت، از نمونه‏ هاى موعظه مؤثر آن حضرت محسوب مى‏شود.

گذشته از کلمات کوتاه آن حضرت که در موضوعات اخلاقى وارد شده است که بالغ بر شش هزار مى‏باشند بیان‏ها و خطبه ‏ها هم مضامین اخلاقى دارند.

شیوه بیان‏هاى اخلاقى امام چنان است که ایشان حقیقت نفس انسانى را شناسانده و اصلاح آن را ضرورى دانسته است. ایشان در تعلیم اصلاح اخلاقى عوامل مؤثر در آن را برشمرده است . امام ریاضت نفس و توبیخ و تهذیب آن را امرى لازم ذکر کرده است.

امام على (ع) مدارا و عفو و ادب و تواضع و امانت و وفا و حسن‏ظن و عفت و مروت و شجاعت را به عنوان موجبات عزت نفس و رفعت آن معرفى کرده و در برابر این اوصاف، عجز و ترس و ذلت و سوءظن و بداخلاقى و بى‏حیایى را موجب ذلت و پستى نفس معرفى نموده است.

رکن اساسى در تعالیم اخلاقى امام على (ع) که روایات بسیارى اشاره به آن دارد تأکید بر تقوا و ورع، و بیان فضیلت آنها به تعبیرات مختلف چون سپر، برترین لباس، موجب صلاح دین، اساس، رستگارى بهترین توشه است.

از جمله عواملى که در ایجاد اخلاق نیک و ایمان مورد تأکید ایشان قرار گرفته، صبر و استقامت است. امام حقیقت صبر و انواع آن را بیان کرده و آثار و فوائد آن را برشمرده‏اند و آن را موجب سلامت نفس دانسته‏اند. امام عوامل فساد نفس انسانى را چند امر معرفى کرده است و آثارى را که هر یک بر نفس انسانى از خود برجا مى‏گذارد، برشمرده است. این عوامل عبارتند از: 1 ـ مکر و نیرنگ 2 ـ بخل 3 ـ حرص و طمع 4 ـ غضب و شهوات 5 ـ غرور 6 ـ عجب و خودپسندى 7 ـ آروزها.

از جمله آموزه‏هاى مهم امام على (ع) که بسیار مورد تأکید ایشان بوده است، ذم دنیاطلبى و بیان آثار شوم آن است. امام با معرفى دنیا به عنوان اساس فتنه‏ ها و گرفتارى‏هاى بشر، مردم را از آن برحذر داشته‏اند بیان نسبت بین دین و دنیا در کلام امام با تمثیل‏ها و تبیین‏هاى مختلف، بهترین شیوه تبیین تقوا و حدود مشروع استفاده از دنیا است.

در خطبه ‏هاى بسیارى از نهج ‏البلاغه، امام على (ع) به تفصیل در سخنرانى‏هاى عمومى، مردم را نسبت به دنیا و دنیاطلبى و آثار آن آگاه کرده و از آلوده شدن به مصائب آن بازداشته است.

به نظر مى‏رسد که امام از آن رو این نکته را در سخنرانى‏هاى عمومى خویش مورد توجه قرار داده است که انحرافات اخلاقى مردم پس از پیامبر (ص) و دنیاطلبى ایشان بسیار شده بود و امام با این شناخت خویش از رویحه مردم، در این سخنرانى‏ها به دنبال دور کردن ایشان از این روحیه مذموم بود. این نکته خود نیاز به تحقیق بیشترى دارد که در حوصله این مقال نیست.

از جمله آموزه ‏هاى جدید امام على (ع) اخلاق جنگ است. امام در موقعیت‏هاى مختلف، لشکریان را به امورى سفارش مى‏کرد. از جمله پرهیز از شروع جنگ توسط ایشان و دیگر آنکه از دعوت به مبارزه نهى مى‏کرد. مصونیت پیک‏هاى جنگى و اتمام حجت پیش از شروع جنگ را نیز لازم مى‏دانست. از سیره آن حضرت دعا هنگام جنگ بود.

ایشان لشکریان را توصیه به یارى افراد ضعیف لشکر و مجروحین مى‏کرد. همچنین با بازماندگان دشمن باگذشت و مدارا رفتار مى‏کرد.